Theo tài liệu xưa ghi chép lại, chùa Hàm Long được xây dựng năm 1158 bởi Lý Quốc sư Nguyễn Minh Không, dưới triều vua Lý Anh Tông. Chùa nằm trên một khu đất có hình thể theo thế tứ linh (long, ly, quy, phụng).

Hiện chùa vẫn còn lưu giữ được một số tượng Phật cổ cùng 14 tháp mộ cổ từ thời Trần, Hậu Lê và Nguyễn. Trong số đó có 4 pho tượng bằng đồng với thủ pháp nghệ thuật và kỹ thuật đúc đặc sắc: Tượng đức Phật Thích Ca cao 2,10m; tượng A-nan và Ca-diếp cao 1,86m; tượng Hoàng hậu Maya cao 1,58m (mẹ của đức Phật). Những pho tượng này được đúc tại địa phương, có thần thái tiêu dao tự tại, mang đến cảm giác thanh thản cho mọi người khi đến viếng. 

Cái tên Hàm Long vốn bắt nguồn từ việc phía trước cổ tự được ngọn núi Thần Long che chắn, xung quanh chùa là những ngọn núi nên thơ, đậm nét hữu tình. Chùa không chỉ nổi tiếng với lịch sử nghìn năm hay kiểu kiến trúc hoài cổ đặc trưng, mà còn có những câu chuyện kỳ thú xoay quanh sự linh thiêng của chùa.

Tổng quan khuôn viên bên gồm những công trình như Tam Quan, Tam Bảo, nhà Tổ, nhà Tăng, nhà khách… và những công trình phụ trợ mang đậm nét đẹp cổ kính, rêu phong theo thời gian. Tam Bảo có kết cấu bằng gỗ lim, hình chữ Đinh, trong đó, Tiền đường 7 gian cùng kết cấu vì nóc “chồng rường giá chiêng”, vì nách “kẻ ngồi cốn mê” và 3 gian Thượng điện kết cấu vì nóc “chồng rường giá chiêng”, vì nách “kẻ ngồi”. 

Điểm đặc biệt thu hút mọi người đến với chùa Hàm Long chính là mệnh danh ngôi chùa nhốt trùng, nhốt vong lớn nhất Việt Nam. Nhiều người thường tìm đến đây để nhốt vong và cắt trùng tang. Tương truyền, sư tổ Như Trừng Lân Giác lúc sinh thời rất cảm thương trước hoàn cảnh nhiều gia đình có người thân mất liên tục (trùng tang) nên đã lập nên bộ ván in khắc phù giải cùng kinh “thập nguyện cứu sinh” để các vong hồn có thể sớm ngày siêu thoát. 

Hàng năm, cứ đến ngày Rằm tháng 2, nhà chùa cùng dân làng mở hội để tụng niệm vị tổ Cứu sinh và dâng hương cúng phật. Tín đồ, tăng ni Phật tử cùng khách thập phương dự hội chùa đông đến hàng vạn người. Tại đây có các hoạt động như: đọc kinh, tắm tượng Phật, kể hạnh, dâng hương hoa, cúng phật, cúng tổ tam bảo, kể công đức của nhà Phật, hát chèo, biểu diễn nghệ thuật hiện đại… Hội chùa Hàm Long trở thành lễ hội Phật giáo lớn của xứ Kinh Bắc và vùng đồng bằng Bắc Bộ. Lễ hội chùa hàng năm vẫn được duy trì tổ chức và ngày càng đông vui sầm uất hơn xưa.

Hội chùa Hàm Long không chỉ là dịp dâng hương cúng phật mà còn là dịp thăm viếng một danh lam cổ tự nổi tiếng, thăm các di tích lịch sử - văn hóa, thăm hệ thống chùa tháp và vãn cảnh một kỳ quan bậc nhất của xứ Kinh Bắc xưa.